Zwyczaje wielkanocne są wszystkim doskonale znane- wszak powtarzamy je co roku: Niedziela Palmowa, Malowanie Jajek, Śmingus- Dyngus. Są jednak tradycje znane i kultywowane w różnych regionach Polski. Może przy wielkanocnym stole warto poopowiadać o tych dawnych zwyczajach – do dzisiaj kultywowanych. Doskonałym źródłem wiedzy są strony Narodowego Archiwum Cyfrowego. Zachęcamy do lektury.
Z dziennika młodego odkrywcy: Zwyczaje Wielkanocne w różnych regionach Polski.
Wierzenia i zwyczaje obchodzone przy Świętach Wielkanocnych formowały się na przestrzeni lat. Są zwyczaje, które przekazywane z pokolenia na pokolenie wciąż żywo towarzyszą nam podczas świąt. Są zwyczaje, które zostały zmienione, kontynuowane są w małym gronie lub całkowicie o nich zapomniano. Teraz obchodzimy je by kultywować tradycję, kiedyś wierzono że działania te przyniosą szczęście i dostatnie życie.
Malowanie jajek. Jajko symbolizuje początek nowego życia ale też siły witalne. Wierzono, że pośredniczy między światem duchów i bogów a światem ludzkim. Niegdyś tylko kobiety barwiły jajka, mężczyźni mieli zakaz wstępu do pomieszczeń gdzie je malowano. Jaja barwiono na czerwono gdyż wedle legendy po zmartwychwstaniu Chrystusa wszystkie jaja zakupione przez Marię Magdalenę zabarwiły się na czerwono.
Walatka. Kiedy jajka były już pomalowane urządzano nimi zabawy czyli walatki. Toczono pisanki po stole tak aby się zderzyły lub stukało się czubkami jajek jedno o drugie a wygrywał ten kto rozbił jako przeciwnika jako pierwszy.
Śmigus-dyngus. Poniedziałek wielkanocny to tradycyjny lany poniedziałek, który jest zabawą dla młodych i starych. Śmigus-dyngus niegdyś był metodą na okazywanie uczuć jak i na poprawienie urody. Dziewczyna suto zlana wodą i wysmagana gałązkami miała nie być „parchatą” a jej płodność podnosiła się. Dziś pozostało tylko polewanie się wodą gdzie wcześniej śmigus-dyngus były to dwa różne zwyczaje. Śmigus czyli polewanie wodą i tradycyjne smaganie wierzbowymi gałązkami po nogach, miało być to wiosenne oczyszczenie. Natomiast dyngus to wykup, kiedy panna nie chciała być smagana czy oblana zimną wodą mogła wykupić się pisankami lub przysmakami. Od domu do domu chodzili młodzi Panowie i w zamian za śpiew i życzenia domagali się pisanek.
Kurek dyngusowy. Ludowy zwyczaj podczas którego młodzieńcy na wózku wozili koguta – tak obchodząc całą wieś. Zaczepiali panny oblewając je wodą, śpiewali i zbierali datki. Wszystko to miało charakter „zalotów” do dziewcząt na wydaniu.
Śmiergust. Wielki Poniedziałek na Śląsku przybierał ciut inną formę niż zwyczajny śmigus-dyngus. Do śmiergustu chłopcy przygotowywali się dużo wcześniej by dumnie zaprezentować się w drugi dzień świąt. W Poniedziałek wkładali na siebie ręcznie zrobione kolorowe stroje, kapelusze z ozdobami. Twarze natomiast zasłaniali maskami i chodząc tak od domu do domu oblewają dziewczęta wodą a następnie bawią się z nimi przy wspólnych tańcach i śpiewach. Oblewanie wodą miało przynieść szczęście i pomyślność.
Babski Śmiergust. We wtorek, dla równowagi to panie panów oblewały wodą. Miało być to zwykłe zadośćuczynienie dnia poprzedniego, gdyż na panów woda nie działała w sposób taki jak na panie w poniedziałek wielkanocny.
Pucheroki. Młodzi chłopcy, żacy w Niedzielę Palmową wygłaszali różne oracje. Do tego wydarzenia specjalnie się charakteryzowali i ubierali. Twarze brudzili sadzą, zakładali na siebie kożuchy i stożkowe czapki na czubku przyozdobione kolorowymi wstążkami. Wygłaszane przez nich oracje były zazwyczaj żartobliwe, a w zamian za nie Panowie otrzymywali zapłatę.
Wieszanie Judasza. Tradycja, podczas której następuje symboliczne ukaranie zdrajcy Judasza. W Wielki Czwartek słomianą kukłę Judasza wieszano z wieży kościoła lub na słupie po czym następowało strącenie jej i okładanie kijami. Razem z kukłą przechodzono w pochodzie przez całą wieś a na końcu podpalano ją i wrzucano do rzeki.
Tajnia. W Wielki Czwartek na pamiątkę Wieczerzy Pańskiej w domach odbywała się wspólna kolacja postna czyli tajnia. Był to ostatni posiłek przed wielkanocnym śniadaniem.
Pogrzeb żuru. Wieszanie śledzia. Podczas Wielkiego Postu na stołach królował żur i śledź, co z biegiem dni stawało się uporczywe i monotonne. Dlatego też, kiedy zbliżał się koniec okresu postnego następowała symboliczna śmierć żuru i śledzia. Wieczorem w Wielki Piątek lub z samego rana w Wielką Sobotę do wielkiego dołu wlewano żur czasem nawet wrzucano go z garnkiem, następnie dół zakopywano. Śledzia z kolei wieszano na gałęzi wierzby z towarzyszącymi temu działaniu prześmiewczymi przyśpiewkami – a następnie spokojnie przygotowywano syte śniadania które miało zostać poświęcone.
Szukanie jajeczek. Zwyczaj ten przeznaczony jest dla dzieci i choć nazywany jest dwojako: szukanie jajeczek lub szukanie zajączka – to sprawia radość i małym i dużym. Po śniadaniu w Wielką Niedzielę dzieci wyruszają na poszukiwanie słodyczy przyniesionych przez zajączka a porozrzucanych po ogrodzie lub domu.
Przywołówki. Zwyczaj ten miał za zadanie wywołanie sympatii u dziewcząt. Wieczorem w Niedzielę Wielkanocną młodzi mężczyźni wspinali się na podwyższenie i przywoływali dziewczęta by następnie zaprezentować swojej wybrance wierszyk, piosenkę lub podarować jej mały upominek.
Emaus. Odpust, który urządzany był niegdyś w Poniedziałek Wielkanocny, dziś w Polsce najbardziej znany jest odpust krakowski. Dawniej był to uroczysty spacer, o wymiarze duchowym, mieszkańców wsi po wspólnie spędzonym dniu i zakończonym kiermaszem. „Emaus” czyli nazwa wsi do której udał się Jezus Chrystus.
Rękawka. Obchodzony we wtorek zwyczaj obdarowywania biedotę żywnością. Zwyczaj ten maił miejsce w Krakowie gdzie na kopiec Kraka wdrapywali się możni krakowianie gdzie podczas odpustu dla biedoty zrzucali żywność i drobne monety. W obecnych czasach festyn odbywa się na górze św. Benedykta a jajka stacza się symbolicznie.
Kawalkada wielkanocna. W Poniedziałek Wielkanocny odbywały się procesje konne po gospodarczych polach. Podczas procesji rolnicy modlili się o pogodę, o ochronę plonów i urodzaj. Zwyczaj ten nadal ma miejsce jednak nie na szeroką skalę.
Źródło: inf. własna, smilyplay.pl, garneczki.pl.
Zdjęcia: Narodowe Archiwum Cyfrowe.